ΘΑΝΑΤΟΣ, ΑΓΡΥΠΝΟΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ,
ΠΑΛΙΑ ΤΥΨΗ, ΠΑΡΑΛΟΓΗ ΣΥΝΗΘΕΙΑ
Τσέζαρε Παβέζε
Ο θάνατος θα ‘ρθει και θα ‘χει τα μάτια σου
μτφ. Σωτήρης Τριβιζάς
Καστανιώτης 2004 (1997)
Όταν ο Τσέζαρε Παβέζε αυτοκτόνησε μιαν αυγουστιάτικη μέρα του 1950, σ’ ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, συμπληρώνοντας τον μακρύ, πια, κατάλογο των αυτόχειρων ποιητών, είχε ήδη καταπιαστεί, χωρίς συμβιβασμούς, με τον έρωτα και το θάνατο, ένα συνδυαστικό μοτίβο που, όπως φαίνεται απ’ τις τελευταίες σελίδες του ημερολογίου του, τον απασχολούσε. Κι όταν λέμε «τον απασχολούσε», εννοούμε ότι τον κατέτρωγε. Τα τελευταία του ποιήματα μπαίνουν υπ’ αυτόν το γενικό τίτλο, ο οποίος παραπέμπει ευθέως στο μοτίβο που αναφέραμε. Όταν ο θάνατος, λοιπόν, θα καταφτάσει, τα μάτια του θα έχουν δανειστεί πολλά απ’ τα στοιχεία του έρωτα, αν δεν έχουν ταυτιστεί απόλυτα. Κι αυτός ο έρωτας παρουσιάζεται αποκλειστικά με τη μορφή μιας γυναίκας στην οποία ο ποιητής απευθύνεται, με μιαν ανεπαίσθητη δόση παράκλησης. Παρ’ όλα αυτά, δεν μοιάζει να ζητά διάσωση· έχει ως δεδομένο, βέβαια, τον επερχόμενο χαμό του.
Η συλλογή περιλαμβάνει τρεις ενότητες: η πρώτη έχει τίτλο “Η γη και ο θάνατος” και αποτελείται από ποιήματα που γράφτηκαν πέντε χρόνια πριν την αυτοχειρία του. Η δεύτερη, με τον ομώνυμο τίτλο, περιλαμβάνει τα τελευταία του ποιήματα, ενώ η τρίτη, “Η τέχνη τού ζην”, εμπεριέχει ημερολογιακές αναφορές των τελευταίων του στιγμών. Και στις τρεις αυτές ενότητες, προκαλείται άμεσα η αίσθηση της σχεδόν πλήρους συνάφειας. Εγνωσμένος πεζογράφος ο ίδιος, δεν θα μπορούσε παρά τα τμήματα του ημερολογίου του να αποτελούν αφ’ εαυτών σπαράγματα υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Παρατηρείται, δε, ανάμεσα στις δύο πρώτες ενότητες, μία αξιοσημείωτη ατμοσφαιρική ομοιογένεια, στην οποία συνηγορεί η θεματολογική συνάφεια. Αποδεικτικό, πιθανόν, μιας συνεχούς τριβής μεταξύ έρωτα και θανάτου και, πάνω απ’ όλα, μεταξύ θανάτου εν ζωή και θανάτου εν θανάτω.
Οι μόνιμες αναφορές του ιταλού συγγραφέα επαναλαμβάνονται και στις τρεις ενότητες: το νεορεαλιστικό του στοιχείο επιβεβαιώνεται από τις γνώριμες αναφορές στο χώρο, που παίρνει διαστάσεις προσώπου, αφού δεν λειτουργεί μόνο ως φόντο του εξελισσόμενου έργου, μα διεκδικεί με αξιώσεις την ένωσή του με το χρόνο σ’ ένα αδιάσπαστο ένα. Και βέβαια, το πρόσωπο όπως το γνωρίζουμε. Αν τα μάτια, εν προκειμένω, λαμβάνουν κεντρικό σημαίνον στο έργο, ο θάνατος που θα τα φέρει, θα μετατραπεί αυτόχρημα σε σάρκα εκ της σαρκός του έρωτα, εν μέσω επαπειλούμενης καταστροφής, ενώ ταυτόχρονα θα παλεύει να αποφύγει το ρόλο του υποκατάστατου του βιωμένου μέχρι το τέλος έρωτα. Αυτονόητη μοιάζει μες στο σύνολο, πάντως, και η ειρωνεία καθώς και αυτοσαρκασμός, αν συνυπολογιστεί η παραδοχή που διακρίνεται για την προσωπική κατάπτωση και παραίτηση. Επιπλέον, τα αντιθετικά σχήματα που εντοπίζονται διάσπαρτα στα ποιήματα, αλλά και στο ημερολόγιο, αγωνίζονται, κατά τα φαινόμενα, κι αυτά να αγγίξουν τα άκρα τους, ενδυόμενα την απολυτότητά τους, προκειμένου να γίνουν, ομοίως με όλα τα άλλα, ένα. Η διαφαινόμενη, τέλος, εκ πρώτης όψεως, απογοήτευση, ιδιαίτερα στην τρίτη ενότητα, με μια πιο προσεκτική ανάγνωση μπορεί να ιδωθεί κάλλιστα και ως προσωπική και ομφαλοσκοπική θέαση του κόσμου.
Ο Τσέζαρε Παβέζε επιβεβαιώνει, αφ’ ενός, τη θέση που έχει καταλάβει το έργο του, αφ’ ετέρου, επαληθεύει για μιαν ακόμη φορά πως ο έρωτας, αν δεν περιλαμβάνει το θάνατο, του εγώ τουλάχιστον, τότε η ποίηση, ως κατεξοχήν αναπαραστατικό μέσο αυτού του συνδυασμού, οφείλει, έτσι ή αλλιώς, να ξεπεράσει τη ζωή αλλά ποτέ να μην την προσπεράσει.
[Η παραπάνω παρουσίαση δημοσιεύτηκε αρχικά στο πρώτο τεύχος του ποιητικού περιοδικού “Poetix”, άνοιξη 2009.]
Dimitris Athinakis | Latenighter 