η μαρία των μογγόλων – μαριάννα κορομηλά

Η «Κουζίνα του Ιστορικού» μπορεί να μαγειρέψει και να σερβίρει λογοτεχνία. Στην ομώνυμη σειρά των εκδόσεων Πατάκη, με επιμέλεια του Μισέλ Φάις, έχει ενταχθεί και το τελευταίο έργο της ιστορικού, μεταξύ άλλων, Μαριάννας Κορομηλά, «Η Μαρία των Μογγόλων».

Με άξονα τη διήγηση της ιστορίας μιας από τις Μαρίες του Βυζαντίου –που δόθηκε ως «προίκα» θα ’λεγε κανείς στη μογγολική αυλή-, η συγγραφέας, γνωστή απ’ τις ιδιαίτερες ραδιοφωνικές της εκπομπές, ξετυλίγει με τρόπο ξεκάθαρα λογοτεχνικό ένα ολόκληρο σύμπαν• το δικό της. Εξομολογείται την πορεία της ως ανθρώπου και επιστήμονα, την αγάπη της για το Βυζάντιο και εν γένει την Ανατολή, τις κοινωνιολογικές, φιλοσοφικές και φεμινιστικές, ίσως, ανησυχίες της.

Εν είδει ημερολογιακής καταγραφής, με σκέψεις και θέσεις δοσμένες κατά έναν τρόπο βαθύτατα εξομολογητικό, η Μαριάννα Κορομηλά, με μια εστέτ –μπορεί και λόγω καταγωγής- διάθεση επεξεργασίας των ιδεών της, παραδίδει ένα κείμενο που μπορεί άνετα να χαρακτηριστεί λογοτεχνικό, παρότι δε συνιστά κάποιο απ’ τα διακριτά του είδη.

Η Μαρία Κομνηνή Παλαιολογίνα, ιστορικό πρόσωπο των μέσων του 13ου αιώνα, κόρη του Μιχαήλ Η’ του Παλαιολόγου, είναι μια άλλη θυσιασμένη κόρη, μια ακόμη Ιφιγένεια, στο βωμό της ευόδωσης της εξωτερικής, και τελικά εσωτερικής, πολιτικής ενός κράτους που, από τότε, είχε αρχίσει να χάνει την παλαιά του αίγλη, είχε αρχίσει να παίρνει τον ανεπίστροφο κατήφορο που οδήγησε στην πλήρη παράδοση στην τουρκική κυριαρχία.

Η ιστορία της «Μαρίας των Μογγόλων», όμως, η ιστορία ενός ασαφούς και ανολοκλήρωτου από την ιστορική έρευνα προσώπου, είναι εκείνη η μορφή που ποτέ δεν έχασε, παρ’ όλη τη «θυσία» της, τα ιδιαίτερα δυναμικά χαρακτηριστικά της. Και ίσως γι’ αυτό επελέγη απ’ την Κορομηλά ως όχημα των εσωτερικών διεργασιών της «Κουζίνας» της. Η ίδια η συγγραφέας αναφέρει ότι η Μαρία, περί ης ο λόγος, προτυπώνει όλες τις Μαρίες όχι μόνο του Βυζαντίου αλλά και του κόσμου ολόκληρου, που, θυσιασμένες στο βωμό του όποιου συμφέροντος, κατάφεραν να διασώσουν ανέπαφο το χαρακτήρα τους, να διατηρήσουν αλώβητη τη δύναμή τους, αλλά και συνάμα να καταφέρουν με όλα αυτά τα στοιχεία να επηρεάσουν ένα λαό, να κάνουν ένα έθνος να τη λατρέψει.

Η Κορομηλά, έχοντας ήδη δώσει δείγματα του λόγου της, του έντονου και πολλές φορές δογματικού της τρόπου απόδοσης γνώμης, παρουσιάζει εαυτόν ως ένα πρόσωπο που μάχεται καθημερινά με την αλήθεια του, που παλεύει, εκών άκων, με το πάθος, που τελικά δεν προσπαθεί να κατευνάσει, αλλά μάλλον να διατηρήσει άσβεστο και, ίσως, να προσπαθήσει να το κατατάξει στο απαθές παροντικό της περιβάλλον – ιστορικό, κοινωνικό ή άλλο.

Η ανάμειξη εξομολόγησης, επιστήμης, ανησυχίας και στοχασμού στη «Μαρία των Μογγόλων» δεν είναι ένα τσουβάλι που προσπαθεί μέσα του να χωρέσει φύρδην-μίγδην όλο το βιος της συγγραφέως• είναι ένας πάγκος που ομοιόμορφα τοποθετούνται όλα τα ακονισμένα εργαλεία ενός δημιουργού που, απ’ την άλλη, θέλει να τα βάλει με μια σειρά έτσι, ώστε να παρουσιαστούν τέλεια αποδομένα.

Η Μαρία, το πρότυπο –όπως προαναφέρθηκε- κάθε αντίστοιχης Μαρίας, είναι επιπλέον μια κατάθεση εκ μέρους της Κορομηλά σχετικά με την κατανόηση της Ιστορίας. Μαζί με την ηρωίδα, με ό,τι αυτή φέρει μαζί της, η συγγραφέας ακολουθεί δρόμους παράλληλους και από κοινού χτίζονται οι χαρακτήρες του γράφοντος και του γραφομένου.

Η κατανόηση, για την οποία έγινε λόγος μόλις πριν, με όρους άλλοτε επιστημονικούς κι άλλοτε προσωπικής γραφής, οδηγεί τον αναγνώστη σ’ ένα δρόμο ανοιχτού μυαλού ως βασικής προϋπόθεσης απέναντι στο «τότε» και στο «τώρα», σ’ ένα δρόμο επανατοποθέτησης έναντι του Άλλου ως καίριου συστατικού της αντίληψης του Εγώ, και σ’ ένα δρόμο σαφήνειας της γλώσσας των ιδεών ως δραστικής παράθεσης όλων των παραπάνω.

Στη «Μαρία των Μογγόλων» η συγγραφική δεξιότητα και η ευκρίνεια της καταβύθισης στην (προσωπική) αλήθεια των πραγμάτων καταφέρνουν να καταρρίψουν την κατατεθειμένη άποψη περί ασφάλειας των διαφόρων μορφών πορισμάτων, αφού η ανατροπή, η απόλυτη έλλειψη ανασφάλειας και η συνεχής παρουσία της αμφισβήτησης έχει κρυφτεί σε αναχώματα και ερείπια της ιστορίας αλλά και του παρόντος.

Μπορεί κάτω από τα χαλάσματα, κάτω απ’ τη σκόνη που σκεπάζει ένα παρελθόν για πάντα χαμένο, να κρύβεται και να καιροφυλακτεί η οποιασδήποτε μορφής επανάσταση, που –δυστυχώς για κάποιους, ευτυχώς για άλλους- δε θα κρατήσει για πολύ, αφού, τελικά, κατεστημένο κι αυτή θα γίνει. Για να την ακολουθήσει μια άλλη. Πιο σκονισμένη αυτή τη φορά. Και άρα πιο δυνατή.

[κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη]

[Η Μαριάννα Κορομηλά γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949. Έχει σπουδάσει Ιστορία και Φιλοσοφία στο Παρίσι. Έχει εργαστεί ως ξεναγός, παραγωγός ραδιοφωνικών εκπομπών, καθώς και έχει διατελέσει αντιπρόεδρος του Σωματείου Ξεναγών και μέλος της ελληνικής επιτροπής της UNESCO. Είναι ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών και της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα. Συνεργάζεται με ελληνικά και ξένα έντυπα. Έχει εκδώσει τα εξής βιβλία: «Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα» (1988, Άγρα 2005), «Τέσσερεις ιστορίες για μία χαμένη πανσέληνο» (1989), «Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ου αιώνα» (1991), «Η ύστατη αγωνία της βυζαντινής πρωτεύουσας» (1992), «Θρακική Τοπογραφία» (1994), «Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας» (συλλογικό, 1997), «Πόντος – Ανατολία» (Μπρατζιώτης 1989) και «Εν τω σταδίω» (Άγρα 2004). Το 1981 επιμελήθηκε την «Αθηναϊκή Περιπέτεια» των Γεωργίου και Λάμπρου Κορομηλά]